door Maarten Jan Hijmans

Het is alweer bijna vijf jaar geleden dat Erik Ader 1100 olijfboompjes liet planten in de Palestijnse plaats Far'ata op de Westoever van de Jordaan. Bomen ter compensatie voor het bos dat het Joods Nationaal Fonds (JNF) destijds in Israël had laten planten ter ere van zijn vader, Ds Bastiaan Jan Ader, die in de oorlogsjaren in de provincie Groningen tussen de 200 en 300 Joden had weten te redden. Dit 'Bastiaan Jan Ader Woud', zo ontdekte Erik Ader pas jaren later, was namelijk niet aangeplant om het dorre land groen te maken, zoals het JNF altijd graag wilde laten geloven. Het was geplant op het Palestijnse dorp Bayt Nattif, om de ruïnes van dat dorp aan het oog te onttrekken. Bayt Nattif, dat inmiddels grotendeels plaats heeft gemaakt voor de Israëlische kibboets Netiv HaLamed Heh, werd door Israël verwoest nadat de bewoners in 1948 door het embryonale leger van de toen net geboren staat Israël waren verjaagd.

Erik Ader haalde in 2016 het nieuws met zijn bomen in Far'ata, niet in de laatste plaats omdat hij niet alleen de zoon van de gefusilleerde verzetsstrijder Ader was, maar zelf ook nog eens oud-ambassadeur. Inmiddels heeft hij er een boek over geschreven, 'Oorlogen & Oceanen', dat het hele verhaal in een breed perspectief plaatst. En het moet worden gezegd, dat brede perspectief zit vol verrassingen.

Erik Ader laat zijn boek beginnen met zijn vader. Of beter gezegd: dóór zijn vader, de vader die hij nooit heeft gekend. Bij het opruimen van het huis van zijn moeder vond Ader jr. nogal wat papieren. Het bleek een verslag te bevatten van een reis die zijn vader, als beginnend dominee, besloot in 1936 naar het Midden-Oosten te ondernemen. Meer mensen deden dit. Maar het bijzondere van Ader sr. was dat hij het deed per fiets. De vader blijkt een boeiend schrijver, maar jammer genoeg bestrijkt het fragment alleen de afstand van Amsterdam naar Leipzig. Al kon het worden aangevuld met brieven aan zijn vrouw.

Een ander fragment gaat over de verhuizing van de familie, naar een pastorie in Oost-Groningen, in Nieuwe Beerta, waar dominee Ader in 1938 is beroepen en waar in 1941 Eriks oudere broer wordt geboren. Het vertelt hoe Ader hier begint met het onderdak verschaffen aan een enkele Joodse bekenden of vrienden, en hoe hij uiteindelijk onderduikers – soms onder het oog van de bezetter – met behulp van tussentijdse onderkomens naar een echt onderduikadres loodst. Hij beschouwt het als iets wat moest op grond van het gebod ''Gij zult uw naaste liefhebben gelijk uzelve''. De pastorie zit dan al vol en onder het gebouw is – door een bevriende helper, bijgenaamd ''de Mol'' – een gang gegraven waarin de onderduikers kunnen schuilen als er onraad dreigt.

Represaille

Het fragment is onderdeel van een boek dat Ader sr. in 1943 begon te schrijven, maar dat hij nooit heeft afgemaakt. Mogelijk kón hij het ook niet afmaken, omdat hij in juli 1944 werd verraden en opgepakt door de Duitsers. In naar buiten gesmokkelde briefjes voelt hij zich verantwoordelijk ten opzichte van zijn vrouw, en toont hij vooral spijt dat een plan in vergevorderde staat van voorbereiding om het 'Durchgangslager' Westerbork te kraken nu van de baan is. Er waren 200 man bij betrokken en ook de spoorlijn naar Duitsland die voor Jodentransporten werd gebruikt, zou worden gesaboteerd. Ader zou daarbij zelf de locomotief besturen die een trein zou laten ontsporen. Hoe veel Joden hierdoor gered zouden zijn blijft eeuwig de vraag, want in november 1944, twee weken nadat Erik Ader was geboren, werd vader Ader gefusilleerd. Niet eens wegens zijn verzetsdaden – een NSB-er die de Duitse nederlaag zag aankomen en zijn hachje wilde redden had een groot deel van het bewijsmateriaal laten verdwijnen – maar met vijf anderen stierf hij als represaille voor een aanslag op een Duitse militair.

Broer Bas Jan Ader’s kunstwerk 'Broken Fall (organic)'

Een ander onderdeel van het boek gaat over Eriks broer Bas Jan, die een groot kunstenaar is geweest. Het museum in Amsterdam dat toen nog Stedelijk Museum heette, wijdde in 1988 een overzichtstentoonstelling aan zijn werk. Ook werd Bas Jan Aders werk afgevaardigd naar de Biennale in Venetië. Dat was toen onder meer een film waarin hij hangend aan een tak, lang balanceert alvorens de onvermijdelijke val volgt. Een deel van het werk van Bas Jan bestaat uit dit soort performance kunst. Bas Jan, die ook zeezeiler was, wilde in 1975 als onderdeel van een drieluik vanuit Amerika een oversteek over de Atlantische Oceaan maken in het kleinste zeilbootje ooit. Alle mogelijke voorzorgen waren getroffen, noodrantsoenen, een brander die geen kwaad kon, een lijflijn die goed was verankerd, maar ruim een jaar nadat Bas Jan was vertrokken werd het bootje beschadigd en leeg teruggevonden door een aantal vissers bij New Foundland. Zo verloor Erik Aders moeder behalve haar man ook haar oudste zoon en Erik zijn enige broer.

Zelf komt Erik Ader vanzelfsprekend ook aan bod in dit boek dat listig en zeer leesbaar is gecomponeerd uit losse fragmenten die onderling met elkaar samenhangen. De reis die zijn vader maakte per fiets, maakte hij met een vriend in 1966 al liftend. Ook hij houdt van zeezeilen en op die manier ontmoet hij zijn Australische vrouw. Later gaat hij bij Buitenlandse Zaken werken. Dat brengt hem in de jaren '80 naar Beiroet en de Libanese burgeroorlog, waar hij de Nederlandse ambassade moet opdoeken, vervolgens naar Hanoi waar hij als ambassadeur een ambassade moet opzetten en tenslotte naar Lima en Oslo.

Zoektocht naar bomen

Na 2004 bezoekt hij Israël opnieuw en start hij een zoektocht naar de achtergrond van het Bastiaan Jan Ader Woud. Het Joods Nationaal Fonds, dat het bos plantte, geeft nooit antwoord op vragen. Het houdt vol niet te kunnen achterhalen wat er voordien was op die plek. Via via komt Ader jr. echter terecht bij vroegere inwoners van Bayt Nattif die grotendeels nu al decennia in het vluchtelingenkamp Deheishe bij Bethlehem wonen. Ook bezoekt hij Gaza en plaatsen op de Westoever en heeft hij gesprekken met oud-onderduikers van zijn vader en hun familieleden. Een wat wonderlijke ervaring. De nog steeds aanwezige gevoelens van dankbaarheid jegens zijn vader steken in de gesprekken in de meeste gevallen daar schril tegen af als het over de geschiedenis van Israël gaat. De meesten reageren stug en moeizaam, weten weinig of niets van de Palestijnen en het interesseert ze ook niet in het minst. Zij geloven de verhalen dat het land leeg was voordat Israël werd gesticht en dat de Joden het tot bloei brachten. Een enkeling gaat zelfs zover de Palestijnen bezetters te noemen en dat de Israëli's degenen waren die het land weer hebben bevrijd.

Erik Ader en Esther van Plant een Olijfboom planten in Far’ata, nov 2016

In november 2016 culmineert zijn zoektocht in een bezoek aan het Ds Ader Woud in gezelschap van journalisten, activisten, Plant een Olijfboom, een Palestijnse voormalig inwoner van het dorp Bayt Natiff. Onder leiding van de kleine Israëlische mensenrechtenorganisatie Zochrot, die de herinnering wil terugbrengen aan verwoeste Palestijnse plaatsen en hun verdwenen geschiedenis, worden bordjes neergezet op plaatsen van de opgeblazen gebouwen als de school en de moskee van het dorp. De gedenksteen in het woud – die er kort daarvoor nog stond - wordt bij hetzelfde bezoek kapotgeslagen teruggevonden in de bosjes. Daarna gaat Ader jr. samen met Plant een Olijfboom naar Far'ata in de buurt van Nablus om samen met Palestijnse dorpelingen en internationale vrijwilligers 1100 bomen aan te planten. Erik Ader koos dit dorp zelf uit vanwege een eerder bezoek in 2010 waarin hij getuige was geweest van meer dan 2000 bomen, die door Israëlische kolonisten verbrand werden. Bij die gelegenheid wordt een nieuwe gedenksteen onthuld: Óver a thousand olive trees were donated to Far'ata in memory of the Reverend Bastiaan Jan Ader, who saved hundreds of lives during the holocaust. Never again, to anybody, anywhere. 30.12.1909 - 20.11.1944.

Bestel het boek

_M9A0470 Erik met plaque Foto Haitham Khatib Plant een Olijfboom.JPG

Erik Ader, Oorlogen & Oceanen, een familiegeschiedenis,
Amsterdam-Antwerpen, Querido-Fosfor, 2020, 406 pagina's